Ciotka Lokomotywa

Każdy ma swoją ukochaną dziedzinę, o której może gadać godzinami. Jak już wiecie, moją jest historia malarstwa. Często zdarza się, że kiedy widzę dzieło sztuki, które mnie porusza, biją mi dzwony i trafia we mnie piorun. Natomiast gdy czytam intrygująca analizę dzieła sztuki coś mi klika w duszy, jakby puzzle się do siebie dopasowały i wszystko się stało jasne. Wybaczcie mi ten patos, bo to emocje trudne do oddania słowami. Są to także najwspanialsze odczucia, jakich może według mnie doświadczyć człowiek, dlatego chciałabym się nimi dzielić z innymi. Ale zawsze zdarzy się ktoś, kto będzie bezczelnie ziewał, kiedy miłośnik sztuki stara się, aby innym też zabiły dzwony.

Dlaczego niektórzy uważają, że historia sztuki jest nudna? Jakie mogą być sposoby na zachęcenie do niej? I dlaczego powieść Javiera Sierry pod tytułem Mistrz z Prado kiepsko się nadaje, aby zainteresować kogoś malarstwem? Na te kilka pytań postaram się odpowiedzieć w tej notce.

 

O  nie, SZTUKARA, ja nie mogę!

Skąd się bierze znudzenie?

Sztuka jest zawsze poważna
 i daleka od ludzkich spraw,
odcinek 2489. 
Adriaen Brouwer 
Nieprzyjemne obowiązki ojca,
przed 1631
Kiepskawa (ale innej nie
było w Internecie)
 reprodukcja pochodzi stąd

               Po doświadczeniach z polskim systemem edukacji, mogę stwierdzić, że nudziłam się przede wszystkim wtedy, gdy nauczycielowi było wszystko jedno, czy przekazywane przez niego informacje dotrą do ucznia (dołóżmy jeszcze do tego wprowadzanie irracjonalnego terroru na lekcjach, taaak, dużo z takich zajęć wyniosłam, cudowne mam wspomnienia ze szkoły). Znałam nawet jednostkę, która wręcz czerpała frajdę z tego, że nie wiemy. W taki sposób można zamordować właściwie każdy temat. Innym problemem jest niedostosowanie wykładu do poziomu wiedzy słuchacza: zapewne gdybym poszła na prelekcję dotyczącą zaawansowanej fizyki kwantowej, nic bym nie rozumiała i zgubiła wątek po pięciu minutach. A fizyka jest przecież potrzebna i ciekawa!

               Z historią sztuki sprawa jest skomplikowana: po pierwsze nie uczy się jej w każdej szkole (niby w ogólniaku jest przedmiot wiedza o kulturze, ale ja na przykład nie doświadczyłam, bo miałam wtedy dodatkowy polski). Po drugie krąży wkoło niej kilka stereotypów – że to niepraktyczne i oderwane od rzeczywistości, że to tylko dla snobów popisujących się swoją wyższością intelektualną, że to jałowe badanie spękań na płótnie. Czy naprawdę muszę tu pisać „NIC BARDZIEJ MYLNEGO”? Moim zdaniem osoby głoszące podobne poglądy po prostu nie mają świadomości, że sztuka w dużej mierze to opowieść o człowieku – otaczającej go rzeczywistości, jego marzeniach, smutku, radości, lękach i każdej innej emocji, jakiej jest w stanie doświadczyć. Za każdym dziełem stoi jego twórca z własną historią, którą da się odczytać, jeśli tylko zechce się poświęcić temu trochę czasu. A jeśli nie – to samemu „przejrzeć się” w obrazie i odkryć wiele o samym sobie, co i dlaczego się nam podoba albo wręcz przeciwnie. Ale wracamy znów do punktu pierwszego – skąd ci ludzie mają to wiedzieć, skoro nikt ich tego nie nauczył? Sama nie chcę się nawet zastanawiać, co by było, gdyby w moje dziesięcioletnie łapki nie wpadła Historia malarstwa siostry Wendy Beckett czy wielokrotnie na blogasku wspominane Malarstwo białego człowieka. Z pewnością byłabym w takim wypadku dużo smutniejszym człowiekiem.

Ze sztuką na ulice!

               Jestem zdania, że popularyzacji sztuki szkodzi przede wszystkim przekonanie o jej elitarności oraz że w jej obliczu należy być zawsze śmiertelnie poważnym. Dlatego na tymże blogasku pojawiają się obrazki z postacią Ciotki Lokomotywy, a w moim Instagramowym Biuletynie Kulturalnym pt. „Pociąg do sztuki” prezentowałam między innymi rosyjska sztukę uliczną czyli łabędzie z opon – po to żeby potencjalny odbiorca się uśmiechnął. Bardzo ucieszyły mnie pojawiające się w popularnych sieciówkach ubrania z motywami z obrazów, bo może to stanowić jakiś kontakt ze sztuką dla kogoś, kto nie chadza do muzeów (a poza tym sama lubię się otaczać artystycznymi gadżetami). 

Sztuka dosłownie na ulicy; widziałam takich
bilbordów więcej z innymi obrazami. 
Była z nimi mała afera, bo ktoś nie mógł znieść
nieodzianej Wenus Botticellego i demolował 
plakaty. To jest ta skala absurdu, która mnie
przerasta.
Zdjęcie stąd

               Sztukę można też popularyzować, korzystając z mediów społecznościowych, o czym także już tutaj pisałam. Od tego czasu poznałam więcej osób przekazujących wiedzę i tworzących „historyczno-sztuczną” społeczność (aż wypada, żebym przygotowała kolejną listę). Ale niektórzy wolą bardziej tradycyjne nośniki – książki.  A gdyby na rynku pojawiła się powieść na kształt Świata Zofii, ale opowiadająca o malarstwie? Ależ coś takiego istnieje;  w 2014 roku nakładem wydawnictwa Sonia Draga ukazała się książka pt. Mistrz z Prado autorstwa hiszpańskiego pisarza Javiera Sierry. 

Czasami biegam z Ogrodem rozkoszy ziemskich na plecach :)

Sensacyjnie o malarstwie

               Ambitny student dziennikarstwa, zwiedzając Muzeum Prado, spotyka zagadkowego mężczyznę o nazwisku Fovel. Nieznajomy proponuje głównemu bohaterowi spotkania, podczas których objaśnia mu tajemnice ukryte na płótnach. Pomysł wydaje się genialny w swojej prostocie: osnuć sensacyjną intrygę wokół dzieł sztuki zgromadzonych w Muzeum Prado, a przy okazji przemycić parę faktów na temat ich historii. Jak wyszło?

 OJOJ.

               Przede wszystkim powieść w dużej części skonstruowana  jest z monologów enigmatycznego Mistrza z rzadka przerywanych uwagami głównego bohatera (i zarazem narratora) typu „Mhm, to jest bardzo odkrywcze, jejku jej, nie wiedziałem”. Przemowy te są ciągiem różnych teorii spiskowych oraz nazwisk. Poza tym na drodze młodego amatora dziennikarstwa dziwnym trafem pojawiały się kolejne osoby, OCZYYYYYWIIIIIIŚCIE znające prawdę, a wraz z nimi kolejne wykłady.  Ciąg zdarzeń przypominał mi trochę grę visual-novel, w której gracz miota się pomiędzy kolejnymi NPC-ami, udzielającymi informacji. Brakuje im wszystkim głębi, wszyscy bohaterowie są pretekstowi i pozbawieni charakterystyki. Styl moim zdaniem jest trochę nijaki; nie wywołał we mnie żadnej emocji.  Zakończenie także okazało się bardzo rozczarowujące – [SPOILER] Mistrz, jak to Tajemniczy Mistrzowie mają w zwyczaju, rozpływa się w powietrzu, nie wywołując żadnej rewolucji [KONIEC SPOILERU]. Wynika to z jednego ograniczenia nałożonego przez samego autora: pozoruje on bowiem wydarzenia na prawdziwe. Czyni to chociażby nadając głównemu bohaterowi swoje własne imię i nazwisko. A skoro w „naszym” świecie nie zdarzył się koniec świata wynikający ze zdemaskowania wielkiego spisku, to w takim razie w przedstawionym też nie mógł.

               To może chociaż interpretacje obrazów oraz przytoczone tło historyczne jakoś się bronią? Teoretycznie wszystko wygląda naukowo wręcz – gdybym krzyczała na autora „MA PAN DOWÓD!? MA PAN DOWÓD!?”, ten mógłby się odeprzeć zarzuty szeregiem przypisów. Mimo to sprzedawane przez pisarza informacje jakoś mi się wydawały niepewne. Nie mnie jednej – pozwolę sobie zacytować Bożenę Fabiani, która w przeciwieństwie do mnie, losowego użytkownika Internetu, ma ogromną wiedzę na temat sztuki:

À propos obrazów w Kaplicy Sykstyńskiej chciałabym tu wtrącić pewną uwagę. Otóż taki sposób przedstawiania ciągu zdarzeń, gdzie na jednym obrazie bohater, czy kilku bohaterów, pojawia się kilkakrotnie, zgodnie z następstwem epizodów, to coś najzupełniej normalnego w średniowieczu i jeszcze w renesansie. Tymczasem nawet z tego robi się dzisiaj niekiedy sensację, wykorzystując niewiedzę  czytelnika chwytającego za książki w rodzaju „na tropie tajemnic” sztuki. W powieści Javiera Sierry przeczytałam, że obraz z XVI wieku pędzla Ambrogia Bergognone z bazyliki Świętego Ambrożego w Mediolanie, na którym malarz ilustruje scenę odnalezienia małego Jezusa w świątyni i w związku z tym w głębi obrazu raz maluje przemawiającego do uczonych w piśmie, a następnie ponownie - tym razem opuszczającego świątynię u boku Matki, to interpretacja... ezoterycznej doktryny o dwóch Jezusach! (To co powiedzieć o sześciu Mojżeszach na fresku Botticellego?). Aby podnieść wiarygodność sensacyjnych treści zawartych w książce, autor opatrzył ją licznymi przypisami bibliograficznymi i indeksem nazwisk, nadając jej charakter prawie naukowy, choć na szczęście we wstępie przyznał, że miesza fakty z fikcją i – śmiem dodać – prawdę z nieprawdą [podkreślenie moje]. Czy dlatego na okładce czytamy: „Najlepiej sprzedająca się książka w Hiszpanii w 2013 roku!" (B. Fabiani, Stary Testament w malarstwie, Warszawa 2016, s. 157.)

               Okazuje się zatem, że moje zastrzeżenia są uzasadnione. „Ale przecież to jest powieść, a nie podręcznik akademicki, więc autor może sobie umieszczać swoje wymysły, ile tylko sobie chce” –  można by łatwo obronić w ten sposób książkę pana Sierry. Pojawia się tutaj jeden mały problem, a mianowicie jak to dzieło jest sprzedawane. Na dołączonym etui przeczytać można, że „Książka jest w zasadzie popularnonaukowym przewodnikiem po renesansowym malarstwie (…). Znakomite połączenie wiedzy i beletrystyki”. Przepraszam bardzo, ale to jest jakaś granda. Serio. Po to między innymi się uczymy, żeby nikt nie mógł nam wciskać nieprawdy, ale pozycja ta jest teoretycznie skierowana raczej do osób, które dotąd miały mało do czynienia z historią sztuki lub do tych, które chciałyby swoją wiedzę pogłębić w przystępny sposób. Serwuje się im w tej książce serię teorii spiskowych i dawkę mętnych informacji, a na to, moim zdaniem, nie powinno być zgody. Co innego, gdyby  wydawca dołączył rzetelne wyjaśnienia specjalisty – wtedy lektura byłaby pouczająca. Poza tym, jak już wspomniałam, w wywodach Mistrza pojawiają się ciągi nazwisk i dat, przy których łatwo traciłam wątek. Podejrzewam, że ktoś, kto nie interesuje się malarstwem pogubi się jeszcze łatwiej i raczej się zniechęci, więc powieść nie spełnia swojego celu – kiepsko popularyzuje sztukę. Twórcze podejście do przekazywania wiedzy a sprzedawanie bzdur to dwie różne rzeczy.

Muzeum Prado w Twoim domu

               Tym, co natomiast może zachwycić, jest wydanie tej książki w „edycji kolekcjonerskiej”. Zamieszczono w niej piękne kolorowe reprodukcje, w tym niektóre na osobnych wklejkach. Szczególnie spodobał mi się Tryptyk rozkoszy ziemskich, który rozkłada się jak ten prawdziwy. Można sobie zatem wyobrazić, że jest się w Muzeum Prado i przygląda się najsłynniejszemu dziełu Hieronima Boscha.  Dodatkowo dołączono również wspomniane etui i świetną zakładkę-lupę – bardzo mi się ona przydała do oglądania ilustracji w innych książkach.  Mam jednak jedno zastrzeżenie: otóż jeden z rozdziałów poświęcony jest Ostatniej wieczerzy Juana de Juanes, a w szczególności ukazanemu tam kielichowi mającemu rzekomo być przedstawieniem rzeczywistego Świętego Graala (Święty Graal to chyba klasyk jeśli chodzi o teorie spiskowe…). Problem w tym, że fragment z rzeczonym naczyniem przypada dokładnie na załamanie stron, przez co zupełnie go nie widać… Poza tym oprawa graficzna jest tak ładna, że aż peerelowskie wydania Sztuki cenniejszej niż złoto Jana Białostockiego płaczą gdzieś z zazdrości na półkach. Odczuwam tutaj dysonans; to tak jakby mieć obrączkę ze najlepszej próby złota, a wprawić w nią najbardziej tandetne szkiełko.

Zakładka-lupa to złoto

Co w zamian?

               Wyzłośliwiłam się  na powieści pana Sierry, ale co mogłabym polecić innego? Na rynku jest multum różnych pozycji popularyzujących sztukę. Myślę, że cytowana Bożena Fabiani sprawdzi się świetnie na początek ze względu na przystępny język. Czytając jej Antyk w malarstwie miałam uczucie życzliwości autorki względem czytelnika. Ponadto bardzo mi się spodobało, że badaczka podaje w przypisach, jak wymawiać nazwiska artystów – tego zawsze mi brakuje w różnych opracowaniach. Co ciekawe, wydawca porównał na okładce Mistrza z Prado do MW autorstwa mojego ulubionego, a zarazem kontrowersyjnego Waldemara Łysiaka (i dlatego w ogóle dostałam tę powieść w prezencie…). MW to jedna z moich ukochanych książek, jednakże nie traktowałabym jej jako full-legit-rzetelne źródło informacji. Jest to raczej zbiór różnych form eseistycznych oraz krótkich opowiadań osnutych wokół dzieł sztuki. Łysiak nie tyle koncentruje się tam na przekazywaniu wiedzy, co na osobistych przemyśleniach, na tym właśnie „przeglądaniu się” w obrazie, o którym mówiłam na początku notki. Może to nie za bardzo naukowe, ale kształtuje wrażliwość na dzieła sztuki, co moim zdaniem również jest ważne. Możliwe, że łysiakowe spojrzenie na malarstwo nie wszystkim się spodoba, ale jednego jestem pewna: jest MW przynajmniej JAKIEŚ, co w porównaniu z mdłym stylem literackim Javiera Sierry wypada na korzyść polskiego pisarza. 

Podejrzewam, że taka idea przyświecała wydawcy,
gdy umieścił na okładce Mistrza z Prado porównanie do MW

A Wy jakie macie doświadczenia z popularyzacją sztuki? A może czytaliście Mistrza z Prado i może dostrzegacie w tej powieści więcej zalet niż ja? Sekcja komentarzy jest Wasza.

Dzięki za uwagę i do zobaczenia!